Op het terreurproces blijven slachtoffers de Belgische staat onder vuur nemen. Een IT'er die gewond raakte op de luchthaven van Zaventem, sprak zelfs van twee aanslagen: "een van de terroristen en een van de staat die ons niet hielp". "Ongelofelijk", zo omschreef de 58-jarige IT-er wat hij meemaakte. "Er begon een nachtmerrie" toen hij zijn vrouw naar Zaventem bracht en de bommen ontploften.  De man noemde de aanslag "zinloos", en zei niet te begrijpen waarom de terroristen stukken metaal in de bommen hadden gestopt "om de toestand van de overlevenden nog slechter te maken".

Maar het grootste deel van de getuigenis was een uithaal naar Medex, de overheidsinstelling die medische expertises uitvoert. De artsen van de dienst "behandelden ons als leugenaars", zei hij. "De slachtoffers zijn door de hel gegaan. Wij zijn geen leugenaars." Het slachtoffer zei ook niet te begrijpen waarom slachtoffers "de hele tijd moeten betalen". "Na twee weken kwamen de eerste facturen al aan", legde hij uit. De terugbetalingen die later kwamen, volstonden volgens hem niet om alle kosten te dekken.

Drie burgerlijke partijen hebben vragen gesteld aan een getuige, een politicoloog gespecialiseerd in Syrië. Tijdens hun getuigenis de afgelopen weken gaven twee van hen al aan zich na de aanslagen te verdiepen in Syrië en het Syrische conflict. Politicoloog Thomas Pierret had tijdens zijn getuigenis uitleg gegeven over de wortels van terreurgroep IS, die ontstond in de context van de Syrische burgeroorlog.

Als eerste vroeg Philippe Vansteenkiste, de broer van slachtoffer Fabienne Vansteenkiste en directeur van slachtoffervereniging V-Europe het woord. "Hebt u geen advocaat?", vroeg voorzitter Laurence Massart eerst. Die bleek niet aanwezig, waarop Massart de advocaten opriep om "goed voor hun cliënten te zorgen". Vansteenkiste wilde weten wat er tussen 2014 en 2016 gebeurde met de paspoorten van buitenlanders die aankwamen bij IS in Syrië. "Dat weet ik niet exact, maar ik denk niet dat er een beleid was van het systematisch in beslag nemen van paspoorten", antwoordde de politicoloog.

Philippe Vandenberghe, eveneens deel van V-Europe en slachtoffer van de aanslag op Brussels Airport, wilde dan weer meer weten over de praktijk van trouw zweren aan het kalifaat. Pierret verklaarde dat het vanzelfsprekend is dat mensen die vanuit het buitenland naar Syrië reizen om zich bij IS aan te sluiten, trouw zweren aan de leider en aan het kalifaat. Verwacht wordt dat heel de bevolking van het kalifaat haar trouw uitdrukt, vaak doen leiders dat in naam van de gemeenschappen die ze vertegenwoordigen.

"En wat gebeurt als je toch geen trouw zweert?", wilde voorzitter Massart weten. "Dan ga je naar een andere groep", antwoordde Pierret. "Tientallen andere groepen willen je met open armen ontvangen." Hij benadrukte ook dat het weinig zin heeft om IS te vervoegen zonder trouw te zweren, zeker omdat de organisatie erg wantrouwig staat tegenover mensen die mogelijk deloyaal zijn. 

Vandenberghe vroeg ook nog of mensen die trouw zweren aan IS, automatisch hun thuisland en hun waarden moeten aanvallen. "IS ontkent de legitimiteit van andere landen, zeker van andere islamitische landen. Het trouw zweren gaat samen met het verwerpen van de oude regering, maar dat wil niet zeggen dat ze automatisch actief moeten strijden tegen hun land", bijvoorbeeld door aanslagen te plegen.

Tot slot nam de vader van slachtoffer Aline Bastin het woord. Hij vroeg om het concept 'sjirk' uit te leggen, het islamitische concept van het toekennen van goddelijke eigenschappen aan iets of iemand anders, omdat IS dat in zijn propaganda aanhaalt om zich te rechtvaardigen. De politicoloog antwoordde dat volgens IS niemand anders dan God kan worden vereerd, en plaatste dat concept tegenover ons idee van onze democratie, waarbij aan het volk een rol gegeven wordt die volgens IS enkel God zou toekomen.

De drie mannen kwamen in de afgelopen weken ook getuigen als slachtoffer. Alledrie gaven ze aan zich sinds de aanslagen te verdiepen in het onderzoek, en Vansteenkiste en Bastin specifiek in IS en het Syrische conflict.

Van de 113 aanslagen die terreurgroep IS pleegde buiten Syrië en Irak zijn er 108 uitgevoerd nadat de internationale coalitie was begonnen met bombarderen. Dat verklaarden een politicologe en criminologe donderdag op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016. Ze citeerden daarbij uit eigen onderzoek, maar moesten daarvan de beperkingen toegeven.

Criminologe Fabienne Brion (UCL) en politicologe Corinne Torrekens (ULB) werden gevraagd om te komen getuigen over het fenomeen van radicalisering. Torrekens stak van wal door op te merken dat campagnes van zelfmoordaanslagen steeds gelinkt zijn aan conflicten, territoriale claims of militaire interventies. Ze kunnen te maken hebben met religie, maar niet noodzakelijk. Waarna de onderzoekers eraan toevoegden dat er 113 aanslagen plaatsvonden buiten Syrië en Irak en dat 108 daarvan plaatsvonden nadat de internationale coalitie onder leiding van de VS was begonnen met bombardementen op IS. 

"Het helpt om de logica te begrijpen: ze wilden druk leggen op een democratisch land om hun troepen terug te trekken. Niet de democratie an sich werd geviseerd, maar het is wel zo dat aanslagen in een democratie mediatisering generen en zo uiteindelijk ook een politieke reactie. In een dictatuur zal dat alles niet gebeuren", klonk het. 

De onderzoekers benadrukten dat het belangrijk is om een onderscheid te maken tussen radicalisering en effectief een aanslag plegen. Ze legden ook uit dat radicalisering nog niet verklaart hoe zich een kleine groep vormt, zoals die achter de aanslagen van 22 maart 2016, die overgaat tot de actie. Voor zo'n groepje zijn vertrouwensbanden nodig, bijvoorbeeld tussen vrienden of familie, om uit te sluiten dat een infiltrant het project doet mislukken. 

Waarna de professoren, op basis van eigen onderzoek, schetsten dat ze radicalisering zien als een puzzel, een samenspel van verschillende factoren, die ze onderbrengen in vier 'bubbels'. Zo is er de bubbel van de ideologie, die van de persoonlijkheid, die van het levenstraject en die van de socialisatie. Zo verwezen ze naar het levenstraject van Oussama Atar, het vermoedelijke brein achter de aanslagen van 22 maart 2016, die tijdens zijn verblijf in de Abu Ghraib-gevangenis in Irak verder geradicaliseerd moet zijn vanwege de mensenrechtenschendingen die hij daar onderging. Ze legden vervolgens de link met de radicalisering van de broers-El Bakraoui, die Atar in de gevangenis in België ging bezoeken.

Na hun uiteenzetting kregen de onderzoekers verschillende vragen. Voorzitster Laurence Massart wou weten of het mogelijk was dat geradicaliseerden empathie toonden tegenover slachtoffers? "Dat kan, ze kunnen zich daarvan ter plaatse bewust worden, in Syrië, of hier", zei Brion die er evenwel aan toevoegde dat burgerslachtoffers die de internationale coalitie maakte omschreven zouden worden in wrede termen als 'collateral damage' en dat dit er geen goed aan doet om empathie op te wekken. 

Brion kreeg ook de vraag om te definiëren wat een 'terroristische aanslag' was. Ze antwoordde dat dit voor een 'zelfmoordaanslag' kon, omdat iemand zich daarbij enerzijds van het leven berooft en anderzijds een aanslag pleegt, maar dat de term 'terroristisch' complexer was. Voor haar gaat het om politiek geweld en wat voor de ene terrorisme is, is dat voor de andere niet. Ze argumenteerde dat "verzetstrijders in de Tweede Wereldoorlog terroristen waren voor de Duitsers". Waarna de criminologe er wel aan toevoegde dat het "vreselijke" aan terrorisme is dat er "via slachtoffers druk gezet" wordt. 

De onderzoekers moesten ook belangrijke vragen schuldig blijven. Zo is het niet mogelijk om via hun model te verklaren waarom iemand overgaat tot terrorisme, simpelweg omdat ze voor hun onderzoek niet hebben kunnen praten met daders, die doorgaans dood zijn. Ze waarschuwden ook dat ze zich baseerden op een "erg klein staal" van geradicaliseerde personen die ze interviewden en dat hun resultaten dus moeilijk te veralgemen zijn. Vanuit de jury klonken vervolgens nog meer vragen over de methodologie van de onderzoekers, die uitlegden dat ze niet meer dan een twintigtal personen geïnterviewd hebben in 2017-2018. Hun studie werd nog niet gepubliceerd, naar eigen zeggen om het risico op identificatie van hun respondenten te vermijden.

"Een metroabonnement kopen stond voor mij gelijk aan accepteren dat ik een slachtoffer ben, dat wilde ik niet", zo getuigde de 35-jarige Ioana uit Boekarest. "Dus ik kocht elke dag opnieuw een ticketje", aldus de Roemeense, die voor het hof van assisen een zak met een honderdtal kaartjes bovenhaalde.

Na haar master te behalen in Brussel, werkt Ioana als communicatiespecialiste voor de Europese Commissie. Op de ochtend van 22 maart belt haar vader om haar te waarschuwen voor de aanslagen op de luchthaven en vraagt haar uitdrukkelijk om de metro die dag niet te nemen. Maar haar vriend kan haar niet meenemen met de auto, dus ze neemt wel de metro. "Ik haatte te laat zijn. Ik zei tegen mezelf dat ik me geen zorgen moest maken", klinkt het.

In de metro neemt ze plaats. Wanneer het voertuig station Maalbeek verlaat, klinkt plots oorverdovende stilte. "Ik wist niet wat er gebeurde", getuigt de Roemeense.  Met veel moeite slaagt ze erin om de metro te verlaten en probeert via een trap naar buiten te gaan. "Buiten zag ik andere mensen in shocktoestand, met een lege blik. Ik had het gevoel dat dit het einde van de wereld was." Ze belt haar verloofde maar omdat ze zoveel huilt, verstaat hij niet wat ze zegt.

In een kapsalon en een hotel vraagt ze of ze haar gsm mag opladen. Op het toilet van het hotel merkt ze dat ze helemaal zwart is en bedekt met bloed en probeert ze zich zo goed als mogelijk te wassen. Na twee uur komt haar zus haar halen, maar volledig geblokkeerd lukt het haar niet om iets te zeggen.

In de komende weken en maanden blijkt de impact van het geweld groot: slaapproblemen, angstgevoelens, oor- en spierpijnen, paniekaanvallen... Ook de relatie met haar verloofde verslechtert en komt uiteindelijk tot een eind. "Hij dacht dat ik geen goede echtgenote en moeder zou zijn. Niemand wil een emotioneel gehandicapte partner", klinkt het.

Toch weigert Ioana lang te erkennen dat ze ook een slachtoffer is. "Ik had het idee dat ik dit niet was omdat ik niet dood ben." Zo weigerde de vrouw tot vorig jaar een metroabonnement te nemen, wat in haar ogen een acceptatie van haar slachtofferschap betekende. Via slachtofferhulp van de politie kreeg ze uiteindelijk psychologische hulp. "Op mijn werk zei ik dat ik even naar de gym ging, dat was beter voor het beeld dat ze over me hadden."

Toch ging het nog lange tijd niet goed met haar. "Ik wou van mijn balkon op het achtste verdiep springen in Boekarest. Maar toen kreeg ik een droom dat ik zwanger was, dat was voor mij het licht aan het einde van de tunnel." In 2021 krijgt Ioana een zoontje. "Voor hem probeer ik nu een goede moeder te zijn. Zo leer ik hem dat je respect moet hebben voor iedereen, dat we samen mooie dingen kunnen bereiken, en niet vernietigen, zoals op 22 maart 2016", zo zegt de jonge moeder. "Terreur heeft niet gewonnen."

"Toen we met de metro het station Schumann passeerden, voelde ik me wat opgelucht, maar in Maalbeek ging de bom af", zo vertelde Marie. "Ik lag op de grond, maar had vooral schrik voor nog een tweede bom." Marie, die in 2016 met haar partner in Luik woonde, bracht die dag haar dochtertje naar de crèche in Oudergem. Hierna nam ze opnieuw de metro naar haar werk. Door het nieuws over de aanslagen in Zaventem, was ze niet op haar gemak. Kort voelde ze zich opgelucht wanneer de metro Schumann passeerde - volgens haar een station met een hoger risico op terreur - maar in Maalbeek begon de nachtmerrie.

"Na de explosie dacht ik dat ik niet wilde sterven en mijn dochtertje achterlaten", klinkt het. Ze hoorde knallen en dacht dat het geweerschoten waren. "Ik dacht dat schutters ons wilden afmaken." Marie slaagde erin om via het raam de metro te verlaten en ging naar de uitgang van de metro. "Ook op straat voelde ik me nog altijd niet veilig", getuigde ze. Marie belde haar vriend in Luik om te vragen of hij haar kwam halen. "Hierna ben ik blijven wandelen richting hem. Verschillende mensen onderweg probeerden me te helpen maar voor mij was het gevaar niet geweken, dus ik bleef wandelen." Uiteindelijk wachtte ze toch bij mensen thuis, waar ze zich wel veilig voelde.

Diezelfde dag ging ze naar het ziekenhuis in Luik omdat ze vooral kampte met ademhalingsproblemen. Vanaf het einde van 2021 krijgt ze ook te maken met ernstige pijnen in haar rug en been, slapeloosheid, nachtmerries...  Op de televisieschermen in het ziekenhuis zag Marie beelden van de aanslagen en besefte wat er was gebeurd. "Ik bofte dat ik aan de dood was ontsnapt. Mijn reactie was dan aanvankelijk ook een beetje ontkennend en ik liet weinig ruimte voor mijn emoties", zo vertelt het slachtoffer. "Eerst was ik niet van plan om te getuigen, maar na verschillende gesprekken met andere slachtoffers, sta ik hier vandaag toch."

In de laatste getuigenis maandag moest vooral de verzekeringssector het ontgelden. Mohamed stond oorspronkelijk vorige week ingepland, maar liet verstek gaan. Deze week vond hij toch de kracht om te getuigen. Dit om "een gewicht van zich af te werpen dat hij al zeven jaar met zich meetorst." De man voelde zich niet gehoord en niet begrepen door de verzekeringen en geraakte verloren in het kluwen aan administratie. "De grootste nachtmerrie waren de dokters", klonk het.

De 42-jarige man had er die dag een vroege shift opzitten. Normaal gesproken nam hij altijd dezelfde metrodeur - de vierde van het tweede metrostel, maar doordat het daar te druk was, nam de man plaats in het derde stel. "Ik bevond me op 3 à 4 meter van de bom. Het is een mirakel, want er zijn mensen zwaargewond geraakt die veel verder zaten." Hij verklaarde alle metrohaltes uit het hoofd te kennen, met uitzondering van die van Maalbeek. Via de muur wist de man toch de weg naar buiten te vinden. "Ik heb geprobeerd om sommigen te helpen, maar er waren er gewoon te veel", klonk het.

Maar toch is het vooral de mallemolen met de verzekeringen die de man op de korrel nam. "De aanslag was een exceptioneel drama, maar de grootste nachtmerrie waren de dokters. Ik voelde me alleen op de wereld. Ze lieten me medicatie nemen, maar daar betaal ik vandaag de gevolgen voor. Die zorgde er namelijk enkel voor dat mijn pijn en lijden werd gecamoufleerd." Ook alle administratie die erbij kwam kijken, vormde nog een "extra nachtmerrie". "Elk woord werd uitgeplozen door de experts. Alle jaren die aan mijn werk en familie gewijd konden zijn, zijn verloren gegaan aan administratie."

De man verklaarde tot slot nog dat een deel van hem de daders wou vergeven. "Maar daarvoor moet ik me beter voelen. Ik besluit dan ook met dit: mijn religie is er een van vrede en respect. God is vergevingsgezind, dus ik ga ook vergeven. Maar ik vergeef de daad zelf niet."

Osama Krayem beroept zich op zijn zwijgrecht, en vroeg om terug te keren naar het cellencomplex. Hij had eerder al aangekondigd dat hij niet zou spreken tijdens zijn ondervraging. Gisèle Stuyck, de advocate van Krayem, had eerder beloofd om meer duidelijkheid te verschaffen over zijn motieven op het moment van de ondervraging.

De zes andere beschuldigden zitten wel in de box, en ook Smail Farisi - die als vrije man verschijnt - is aanwezig. Zijn jongere broer Ibrahim is niet aanwezig bij het begin van de zitting.

De verhoren van de beschuldigden beginnen woensdag met de vragen over de persoonlijkheid van de beschuldigden. Daarna volgt een kruisverhoor over verschillende thema's. Bilal El Makhoukhi komt als eerste aan het woord.

Mohamed Abrini heeft bij het begin van zijn kruisverhoor verklaard dat kamikaze Ibrahim El Bakraoui over een grotere bom beschikte dan de anderen. "In zijn rugzak had hij nog een kookpot met 20 kilogram TATP", verklaarde hij. Daardoor zou de bom van El Bakraoui een stuk krachtiger geweest zijn.

De onderzoekers hadden in hun presentatie verklaard dat bij de aanslagen in Zaventem de drie terroristen - Ibrahim El Bakraoui, Najim Laachraoui en Mohamed Abrini - elk over 30 kilogram TATP beschikten. Wel had Ibrahim El Bakraoui als enige nog een mysterieuze rugzak bij zich. Volgens Abrini zat daar dus nog eens 20 kilogram TATP in.

Abrini herhaalde voorts dat hij nooit van plan was om zich op te blazen. "Ik ging akkoord met sommige zaken, maar niet met andere. De anderen dachten dat ik het ging doen, maar eigenlijk was dat helemaal niet het geval." Pas in de luchthaven zelf vertelt Abrini aan de anderen dat hij zijn bom niet tot ontploffing zal brengen. Dat deed hij naar eigen zeggen nadat hij in de rij vrouwen en kinderen had zien staan. "Die waren als het ware dubbel slachtoffer: van de buitenlandse politiek in het Westen en die van Islamitische Staat".

Daarna verklaarde Abrini net als gisteren dat assisenvoorzitster Laurence Massart "niet in staat is om deze zaak te berechten", mede omdat ze onder "enorme druk" staat om de publieke opinie tevreden te stellen. Daarop repliceerde Massart door te stellen dat ze vastbenoemd is en daardoor "niets riskeert" op professioneel vlak. "We ervaren dus geen druk op onze carrières", klonk het kordaat.

Mohamed Abrini heeft geweigerd om te antwoorden op vragen over afgeluisterde gesprekken in de gevangenis van Brugge. Abrini antwoordde dat hij niet weet hoe Staatsveiligheid die gesprekken heeft kunnen afluisteren, en dat er daar volgens hem "incompetente mensen" werken. "Bij mijn terugkeer uit Syrië werd ik opgevolgd door Staatsveiligheid en toch hebben zowel Parijs als Brussel kunnen plaatsvinden", stelde Abrini.

Eerder had assisenvoorzitter Laurence Massart verwezen naar een onderschept gesprek waarin Abrini verkondigde dat hij zich afvroeg waarom Ibrahim El Bakraoui de computer uit de Max Roosstraat, die een goudmijn bleek voor de speurders, niet in duizenden stukken had geslagen. Abrini stelde "geen idee" te hebben, maar gaf aan niet op vragen over de onderschepte conversaties te willen antwoorden.

In de gevangenis van Brugge had Abrini in 2016 verschillende gesprekken met Mehdi Nemmouche, de dader van de aanslag van 24 mei 2014 in het Joods Museum, en met medebeschuldigde Bilal El Makhoukhi.