Vandaag komen opnieuw slachtoffers en nabestaanden van de aanslagen op Brussels Airport aan het woord. Zo komt de dochter van de Zweedse Berit Viktorsson, die stierf door de tweede ontploffing in Zaventem, getuigen. Dinsdag en woensdagvoormiddag volgen nog meer getuigenissen van slachtoffers en nabestaanden van de aanslagen op de luchthaven.

Vanaf woensdagnamiddag komen de slachtoffers en nabestaanden van Maalbeek aan de beurt, te beginnen met de bestuurders van de metro waarop de bom ontplofte en van de metro die in de tegengestelde richting door de tunnel reed op het moment van de aanslag. De getuigenissen van de slachtoffers zouden duren tot eind maart.

Zeven jaar lang heeft ze "niet geleefd, maar overleefd". En ook haar twee zoontjes hadden zwaar te lijden onder de dood van hun grootmoeder, met de oudste die migraine en maagpijn kreeg. Katarina Viktorsson, dochter van Berit Viktorsson (64), die omkwam in de luchthaven, getuigde maandag erg emotioneel.

Op het proces gaan maandag de getuigenissen voort van overlevenden en nabestaanden. Katarina Viktorsson (38) omschreef haar moeder als een "sterke vrouw" die "heel dichtbij" haar en haar kinderen stond. Tot vijfmaal per jaar bezocht haar moeder haar in Brussel, soms zelfs drie weken lang, en ze bracht dan veel tijd door met haar kleinkinderen.

Er werden verschillende foto's geprojecteerd tijdens de getuigenis. Zo is te zien hoe Berit Viktorrson samen met de oudste leest in een boekje. Ook werd de laatste foto getoond die van haar genomen werd, op het verjaardagsfeest van haar nicht op 19 maart 2016, waarvoor ze naar Brussel was afgezakt.

Toen voorzitster Laurence Massart vroeg hoe het nu met haar ging, antwoordde Katarina Viktorsson dat ze schommelde tussen woede en verdriet. "Enkele weken geleden besefte ik dat ik zeven jaar lang niet leefde maar overleefde. Zonder kinderen had ik waarschijnlijk niet meer geleefd. Een maand geleden dacht ik dat het zo niet verder kon."

Viktorsson getuigde ook hoe haar oudste zoontje, niet ouder dan elf jaar, in 2022 migraine en maagproblemen kreeg, door de stress. Ze las voor uit een verslag van een leerkracht die zei dat het kind niet alleen leed onder het verlies van zijn grootmoeder, maar ook zijn kinderlijke onschuld kwijt was en zijn moeder van voorheen. Hij wou zijn moeder beschermen, zorgde voor zijn kleine broer voor mama opstond, en stak veel energie in het verbergen van hoe slecht het met hem ging.

Advocaat Fabian Lauvaux is toegevoegd aan de verdediging van beschuldigde Smail Farisi. Dat heeft zijn advocaat Michel Degrève gezegd op het proces. De verdediging van de oudere van de broers-Farisi werd door elkaar geschud door het plotse overlijden van advocaat Sébastien Courtoy eind vorige maand. Degrève nam over als 'dominus litis', of meester van het proces. Hij wordt bijgestaan door advocaten Cassandra Steegmans en Jetsun Servé. Daar is nu dus nog Lauvaux aan toegevoegd.

Lauvaux, die ingeschreven staat bij de balie van Charleroi, heeft meer dan 45 assisenzaken op de teller. Hij kreeg Leopold Storme vrij, en liet de Belgische staat veroordelen toen hij Hassan Iasir verdedigde, die betrokken was bij de moord op de jonge politieagente Kitty Van Nieuwenhuysen.

Farisi, die verschijnt als vrije man, woont het proces dinsdagochtend bij.

"De aanslagen hebben niet alleen Sabrina weggerukt, maar ook ons leven en ons evenwicht." Dat zeiden de moeder en de zus van Sabrina Esmael Fazal maandag. De familie van Sabrina omschreef haar als een sociale, liefdevolle jonge vrouw die altijd iedereen wilde helpen. Ze was de oudste van drie kinderen en had een zoontje, dat anderhalf jaar oud was op het moment van de aanslagen. 

Op 22 maart 2016 ging Sabrina naar school waar ze een opleiding verpleegkunde volgde, eerst met de bus van Waver, dan met de metro. Haar familie probeert haar na de aanslag te bereiken, maar krijgt geen antwoord. "Ik was ongerust maar bleef hopen dat het goed ging met haar", zei haar moeder. Het zal uiteindelijk tot 27 maart duren voor de familie bevestiging krijgt van de dood van Sabrina. "Het wachten was ondraaglijk. Omdat er ook geen negatief nieuws was, was er toch nog hoop dat ze ging thuiskomen. Het was een periode van intense angst voor onze familie, van enorme onmacht", zegt de moeder. Vijf dagen na de aanslagen volgde dan de bevestiging dat Sabrina overleden was. De vader van Sabrina identificeert haar. "Hij is daar niet ongeschonden uitgekomen, het beeld spookt nog steeds door zijn hoofd. Hij heeft me nooit gezegd in welke staat haar lichaam gevonden werd en ik heb geweigerd om foto's te bekijken", aldus de moeder.

De impact op de familie is groot. De moeder raakte in een depressie, verloor veel gewicht en at en sliep niet meer. Ook vandaag heeft ze het nog erg moeilijk. Ze heeft de metro niet meer genomen, heeft concentratieproblemen en controleert het leven van haar kinderen uit angst dat hen iets overkomt. "Ik vecht voor mijn man die zichzelf heeft opgesloten in een hel en voor mijn kleinzoon Eden", die vandaag acht jaar is, zegt ze. De oma van Sabrina is "letterlijk gestorven van verdriet", en ook de jongere broer en zus van Sabrina hebben het zwaar. Haar broer kropt alles op en praat niet over de aanslagen, haar zus heeft lang geprobeerd te leven voor twee maar kampt ook met veel pijn en verdriet. En het zoontje van Sabrina zit met veel vragen over zijn moeder, die hij amper heeft gekend. "De aanslagen hebben niet alleen Sabrina weggerukt, maar ook ons leven en ons evenwicht. Dat we vandaag nog rechtstaan komt door ons geloof. Er zijn hoogtes maar ook zoveel laagtes", aldus de moeder.

Hoe kan men in naam van het geloof het leven afpakken van onschuldige mensen, vroeg ze ook aan de beschuldigden. "Hebben ze gedacht aan hun families wanneer ze besloten om moeders, vaders, kinderen, broers en zussen van iemand anders te doden of te verwonden?"

De zus van Sabrina vertelde in haar getuigenis hoe zij zich als negentienjarige sterk moest houden om haar familie te steunen. Ze heeft de terroristen van 22 maart 2016 zeven jaar lang gehaat. "Ik haatte iedereen die mijn zus heeft afgepakt, ook de Belgische staat, die niet voldoende maatregelen genomen heeft om ons te beschermen", zei ze. Vandaag, na een lange strijd en veel gesprekken met psychologen, is de zus opnieuw een een vrouw op wie ze trots kan zijn. "Ik blijf de strijd elke dag voortzetten en hou mijn hoofd boven water."

Haar laatste woorden richtte de zus naar de beschuldigden. "Jullie hebben gedood in de naam van Allah, maar die heeft hier niets mee te maken. Jullie hebben een slechte keuze gemaakt door jullie te laten indoctrineren door slechte mensen." Ze zei ook dat ze de beschuldigden vergeeft. "Ik heb geen haat meer tegenover jullie, ik ga verder zonder haat en verdriet, ik hoop dat jullie vergiffenis vinden", zei ze. "Jullie hebben misschien wel mijn zus afgepakt, maar God is de enige die beslist om een van zijn kinderen tot hem te laten komen. Ik heb mijn geloof teruggevonden en ik dank God."

"Wanneer ik de metro nam, ging ik gewoonlijk in het tweede rijtuig zitten. Eerste fout", zo getuigde de 45-jarige Virginie maandag op het proces van de aanslagen van 22 maart 2016. "Die dag vertrok ik iets eerder naar het werk. Tweede fout. In de metro werd ik opgeslokt door mijn gsm, waarop ik het nieuws over de aanslag in Zaventem volgde", aldus de vrouw, die als ambtenaar werkt. Toen haar metro in het Maalbeek vertrok, blies de zelfmoordterrorist zich niet veel later op. "Ik wist onmiddellijk dat het om een bom ging", klonk het.

De explosie "deed haar boven haar lichaam uitstijgen". Er was geen geluid, geen geschreeuw, geen beweging voor de explosie, aldus Virginie. Op dat moment dacht ze dat ze ging sterven, maar wilde dit niet. "Ik stond op, en controleerde of ik mijn ledematen nog had", klinkt het. "Er hing ook een vieze geur, die nog even in mijn haar en huid is blijven hangen."

Op de grond van het voertuig liggen brokstukken en lichaamsdelen van slachtoffers. Virginie vraagt aan haar buurvrouw of ze oké was, en samen slagen ze erin om uit de metro te geraken. Op dat moment was ze met twee anderen, "maar ik voelde dat ik naar buiten moest". Naar eigen zeggen ging haar lichaam in overlevingsmodus.

Nu kijkt ze met schuldgevoelens terug op dit moment. "Ik heb mensen achtergelaten, maar ik controleerde het niet. Ik moest ontsnappen." Eenmaal buiten aan de uitgang aan de Jozef II-straat, dringt de "ondraaglijke pijn" door. Haar oren suizen en haar nek doet pijn. Later blijkt dat haar ruggengraat op meerdere plaatsen gebroken is, haar ruggenmerg werd niet aangetast.

Na de aanslagen kreeg Virginie te maken met posttraumatische stressstoornis, tinitus en gehoorverlies. "Wanneer ik de metro neem en de halte Maalbeek passeer, huilt mijn lichaam opnieuw." Toch wilt ze niet gezien worden als een slachtoffer, maar als een overlevende. "Ik heb geen medelijden nodig", klonk het nog.

Dinsdag getuigen onder meer familieleden van Gilles Laurent, Janina Panasewicz en Patricia Rizzo, die allen stierven bij de aanslag in Maalbeek. Geluidstechnicus Gilles Laurent uit Namen was op het moment van de aanslag onderweg naar een privévertoning van zijn film over de kernramp in Fukushima. De Poolse Janina Panasewicz, die sinds 1998 in België was, stierf de dag voor ze naar Polen zou vertrekken om familie te bezoeken. De Belgisch-Italiaanse Patricia Rizzo werkte bij de Europese onderzoeksraad en nam die bewuste 22 maart dan weer uitzonderlijk de metro naar het werk.

Ook verschillende mensen die gewond raakten bij de aanslagen komen getuigen, onder wie Walter Benjamin die een been verloor bij de aanslagen op Brussels Airport, net als een verpleger die als een van de eersten in Maalbeek was na de explosie.

Dinsdag is meteen de laatste dag van een korte procesweek. Woensdag (toevallig net 22 maart) en donderdag is er geen zitting vanwege een Europese top in Brussel, vrijdag is er nooit zitting. Volgende week is de laatste week van getuigenissen van slachtoffers, daarna volgen normaal gezien de verhoren van de beschuldigden.

De verhoren van de beschuldigden gaan van start op 3 april. Dat heeft voorzitter Laurence Massart gemeld. Sinds 6 maart hoort het hof de getuigenissen van de slachtoffers. Die gaan door tot woensdag 29 maart. Op donderdag 30 maart volgen dan verschillende experts, in onder meer geopolitiek, criminologie en radicalisering, die normaal gezien eerder deze maand gingen getuigen.

Op maandag 3 april volgen de verhoren van de beschuldigden. Die hadden normaal gezien in januari moeten plaatsvinden, maar de voorzittter besliste om vanwege de juridische procedures rond de overbrengingsvoorwaarden van de beschuldigden en de naaktfouilles de planning om te gooien. Daarom kwamen eerst de onderzoeksrechters aan het woord.

Voor het verhoor van de beschuldigden zijn twee weken voorzien, met mogelijk ook zittingen op vrijdag, afhankelijk van hoe lang de verhoren duren en of de beschuldigden willen spreken. De volgorde waarin de beschuldigden gehoord worden wordt niet op voorhand bepaald. Op 10 april, Paasmaandag, is er geen zitting.  Op 17 en 18 april getuigen experts, in onder meer DNA, toxicologie, grafologie, ballistiek en explosieven, net als de wetsartsen. 

Vanaf 19 april volgen de verschillende getuigen, gegroepeerd per thema. De bedoeling is om eerst de getuigen betrokken bij de aanslagen in Parijs en de verijdelde aanslag op de Thalys te horen. Daarna komen de getuigenissen die te maken hebben met het parcours van de drie kamikazes, eerst de broers Khalid en Ibrahim El Bakraoui, daarna Najim Laachraoui. Vervolgens hoort het hof onder meer het OCAD, de Staatsveiligheid en de militaire inlichtingendienst ADIV, waarna getuigenissen volgen die te maken hebben met de verhuur van de safehouses, de voorbereidingen van de aanslagen, de aankoop van materiaal, de precursoren en wapens.

De week van 1 mei, in de Waalse lentevakantie, is er geen zitting.

"Mijn moeder leefde voor haar kinderen en kleinkinderen", getuigt Anna Panasewicz, dochter van de overleden Janina Panasewicz. De Poolse Janina, beter bekend als Grazyna of Grana, staat dan ook telkens goedlachs op de familiefoto's die dinsdag worden getoond. "Ze verenigde ons gezin."

"De beslissing om Polen te verlaten en naar België te komen om werk te vinden, was moeilijk voor ons allemaal", zo zegt de 42-jarige Anna. Grazyna werkte als kinderoppas. Op haar begrafenis kwamen verschillende gezinnen waar het slachtoffer aan de slag was, dan ook een laatste eerbetoon brengen. "Grana was de moeder van ons allemaal", aldus Anna.

Net na de aanslagen zou Grazyna naar Polen reizen om daar met haar familie het Paasfeest te vieren. Dinsdag krijgt Anna nog een telefoontje van haar moeder, maar ze neemt niet op. Grazyna stond toen op het punt om op de metro te stappen. "Ik bleef doorwerken en had de link nog niet gelegd met de aanslag", zegt Anna.

Later bellen vrienden en familie uit Polen om te vragen of ze ongedeerd zijn. Er is geen nieuws van Grazyna. De vader van Anna vertelt dat haar moeder die dag langs een dienstenchequebedrijf aan Merode moest gaan en daarom wel de metro moest nemen die langs Maalbeek passeerde. Normaal nam ze een andere lijn. "Toen begon de nachtmerrie", aldus Anna.

De familie probeerde haar meermaals zonder succes te bellen. Ze namen contact op met het noodnummer en gingen naar haar appartement, waar ze enkel haar reiskoffer vonden, klaar voor vertrek naar Polen. Grazyna is het laatste Maalbeek-slachtoffer dat geïdentificeerd wordt. "Ik heb haar lichaam niet meer gezien, enkel een kleine plastic zak. Het merendeel was verwoest door de explosie", zegt Anna.

Eerder begon de dag met de getuigenis van Thibault Jonckheere, een MIVB-medewerker die op 22 maart 2016 als gewone passagier de metro nam. Hij zat in het tweede rijtuig, waar kamikaze Khalid El Bakraoui om 9.10 uur zijn bom liet ontploffen. Op dat moment werd hij "ondergedompeld in duisternis en stilte", benadrukte hij.

"Toen ik merkte dat ik hoofdpijn had, wist ik dat ik nog leefde. Het tweede mirakel was dat ik kon ademhalen, het derde mirakel was dat ik me beetje bij beetje kon bewegen. Het vierde mirakel was toen ik mijn ogen opende en de binnenkant van de metro zag. Ik kan jullie niet beschrijven hoe dat eruit zag", aldus Jonckheere, die de vergelijking maakte met de atoombomaanvallen op Hiroshima en Nagasaki.

De gemoederen zijn even hoog opgelopen tijdens de getuigenis van Walter Benjamin, die zijn been verloor bij de aanslag op Brussels Airport. Hij haalde een koran boven en zei dat de beschuldigden het heilige boek hebben vernederd. Sofien Ayari en Salah Abdeslam gingen hierop hevig in het verweer, waarna voorzitter Laurence Massart de zitting even schorste.

"Staat er in de koran dat mensen zich moeten opblazen, vermoorden? Neen! Door hun daden hebben deze mensen het meest heilige van de islam vernederd", aldus Benjamin, die terwijl de koran in de lucht hield en ermee zwaaide in de richting van de beschuldigden. Voorzitter Massart maande de getuige aan niet te provoceren. "Ik provoceer niemand. Jullie zijn moordenaars",  riep hij.

Daarop kwam er ook reactie uit de box van de beschuldigden. Vooral Sofien Ayari reageerde fors en uitte verwijten naar de getuige, waarop ook Salah Abdeslam op de kar sprong. "Ik weiger me te laten vertellen dat ik de koran heb beledigd", aldus Ayari. Abdeslam repliceerde: "Wij lijden hier. We hebben helemaal niets gedaan". 

Na een vijftiental minuten werd het proces hernomen en waren alle partijen gekalmeerd, al verscheen Osama Krayem niet meer in de box. Benjamin zei verder dat "niet alle moslims terroristen zijn" en bedankte Hassan, de man die zijn leven heeft gered op die bewuste 22 maart. Hij beëindigde zijn getuigenis met een laatste uithaal naar de beschuldigden. "Ik denk dat hun plaats is voorbehouden in de hel." 

De getuigenis van Benjamin, die op weg was naar zijn dochter in Tel Aviv op de dag van de aanslagen, stond verder in teken van een uithaal naar de Belgische staat, die volgens hem amper iets gedaan heeft om de slachtoffers te helpen. "Ik word nog elke dag geconfronteerd met verzekeraars die extra documenten vragen. België heeft ons sinds 22 maart 2016 compleet in de steek gelaten", klonk het. Benjamin was ook kritisch voor de advocaten die de beschuldigden verdedigen, maar die doen volgens voorzitter Massart "ook enkel maar hun werk". 

Voor het eerst sinds het begin van de getuigenissen van de slachtoffers nam de verdediging achteraf het woord. Eerst bedankte Xavier Carrette, advocaat van Ibrahim Farisi die als vrije man verschijnt, de getuige met klem voor zijn getuigenis. Laura Pinilla, advocate van Mohamed Abrini, nam dan weer het woord in naam van haar collega Stanislas Eskenazi. Die had volgens Benjamin op de Franstalige openbare omroep RTBF gezegd dat het een "eer" is om zijn cliënt te verdedigen. Benjamin vond dat niet normaal, want "niemand staat te springen om de slachtoffers te verdedigen". Pinilla benadrukte dat haar collega en zij al dagen met pijn in het hart naar de slachtoffers luisteren en een immens respect hebben voor hen, "maar dat het niet normaal is dat een advocaat bijna in de beschuldigdenbox geplaatst wordt terwijl die gewoon zijn job doet".

Ook haar cliënt vroeg en kreeg het woord. Hij maande de voorzitter aan om de slachtoffers te verbeteren wanneer zij het hebben over "moordenaars en terroristen". "In Parijs zijn ook mensen vrijgesproken die in de box zaten, hier zijn ook mensen die er niets mee te maken hebben. Het is uw rol om mensen te stoppen", aldus Abrini. "Ik trek mijn plan", reageerde Massart, met een glimlach. "Soms zit ik er wat naast, maar ik doe mijn best."

De slachtoffers van de terreuraanslagen in Brussel zullen vandaag herdacht worden met een bezinningsmoment. Het is dan precies zeven jaar geleden dat de hoofdstad opgeschrikt werd door aanslagen op de luchthaven van Zaventem en in het metrostation Maalbeek. Premier Alexander De Croo zal het bezinningsmoment aan het herdenkingsmonument in de Wetstraat bijwonen. Op de luchthaven en in het metrostation zal een minuut stilte gehouden worden.

Het bezinningsmoment aan het monument, dat nabij de Schumanrotonde ligt, zal om 10.30 uur van start gaan. De premier en vertegenwoordigers van de slachtofferorganisaties, van luchthaven Brussels Airport en van openbaarvervoermaatschappij MIVB zullen kransen neerleggen. Nadien zal een minuut stilte in acht genomen worden, gevolgd door het Belgisch en Europees volkslied.

Ook op Brussels Airport zal 's ochtends om 7u58, het precieze tijdstip van de eerste aanslag in de luchthaven, een minuut stilte gehouden worden. Daarna zullen, net als vorig jaar, de namen van de slachtoffers genoemd worden en zullen er bloemen neergelegd worden.

In metrostation Maalbeek zal om 9u11 een minuut stilte in acht genomen worden. De metro zal op dat moment niet door het station rijden, maar het station blijft wel gewoon open. De namen van de slachtoffers zullen er door de luidsprekers genoemd worden.

Opnieuw heeft een slachtoffer van de aanslagen op het terreurproces uitgehaald naar de manier waarop de verzekeraars en de Belgische staat met slachtoffers zijn omgegaan. "Ik werd verpletterd als een miertje door een gigantesk systeem", klonk het woensdagnamiddag. In de voormiddag had een ander slachtoffer al uitgehaald naar de verzekeraars, die ze een gebrek aan respect en empathie verweet. In de namiddag ging een 54-jarige vrouw daarop door. Ze wilde haar "woede" ventileren.

De artsen die werkten in opdracht van de verzekeraar, hadden vragen gesteld bij de tewerkstellingssituatie van de vrouw. Het leek alsof ze de schuld kreeg, stelde ze, dat ze "niet in staat was" te herstellen. "Het maakte me onvoorstelbaar kwaad. De kloof tussen de medische expertise en wat ik meemaakte, is enorm. Dit is geen financiële maar een symbolische kwestie."

De vrouw klaagde ook aan dat ze gekwetst was door "de beslissing van de overheid om de slachtoffers over te laten aan verzekeraars" en artsen die "niet onafhankelijk" werken. "Ik ben gekwetst dat met onze ervaring en ons lijden geen rekening is gehouden om zaken te verbeteren." 

De getuigenis eindigde met een klein incident. De vrouw wilde beschuldigde Osama Krayem - niet aanwezig in de rechtszaal - aanspreken over een verklaring die hij deed tijdens een verhoor. De procedure staat niet toe dat burgerlijke partijen de beschuldigden rechtstreeks vragen stellen en de voorzitter wees haar daarop.

Op het terreurproces blijven slachtoffers de Belgische staat onder vuur nemen. Een IT'er die gewond raakte op de luchthaven van Zaventem, sprak zelfs van twee aanslagen: "een van de terroristen en een van de staat die ons niet hielp". "Ongelofelijk", zo omschreef de 58-jarige IT-er wat hij meemaakte. "Er begon een nachtmerrie" toen hij zijn vrouw naar Zaventem bracht en de bommen ontploften.  De man noemde de aanslag "zinloos", en zei niet te begrijpen waarom de terroristen stukken metaal in de bommen hadden gestopt "om de toestand van de overlevenden nog slechter te maken".

Maar het grootste deel van de getuigenis was een uithaal naar Medex, de overheidsinstelling die medische expertises uitvoert. De artsen van de dienst "behandelden ons als leugenaars", zei hij. "De slachtoffers zijn door de hel gegaan. Wij zijn geen leugenaars." Het slachtoffer zei ook niet te begrijpen waarom slachtoffers "de hele tijd moeten betalen". "Na twee weken kwamen de eerste facturen al aan", legde hij uit. De terugbetalingen die later kwamen, volstonden volgens hem niet om alle kosten te dekken.

Drie burgerlijke partijen hebben vragen gesteld aan een getuige, een politicoloog gespecialiseerd in Syrië. Tijdens hun getuigenis de afgelopen weken gaven twee van hen al aan zich na de aanslagen te verdiepen in Syrië en het Syrische conflict. Politicoloog Thomas Pierret had tijdens zijn getuigenis uitleg gegeven over de wortels van terreurgroep IS, die ontstond in de context van de Syrische burgeroorlog.

Als eerste vroeg Philippe Vansteenkiste, de broer van slachtoffer Fabienne Vansteenkiste en directeur van slachtoffervereniging V-Europe het woord. "Hebt u geen advocaat?", vroeg voorzitter Laurence Massart eerst. Die bleek niet aanwezig, waarop Massart de advocaten opriep om "goed voor hun cliënten te zorgen". Vansteenkiste wilde weten wat er tussen 2014 en 2016 gebeurde met de paspoorten van buitenlanders die aankwamen bij IS in Syrië. "Dat weet ik niet exact, maar ik denk niet dat er een beleid was van het systematisch in beslag nemen van paspoorten", antwoordde de politicoloog.

Philippe Vandenberghe, eveneens deel van V-Europe en slachtoffer van de aanslag op Brussels Airport, wilde dan weer meer weten over de praktijk van trouw zweren aan het kalifaat. Pierret verklaarde dat het vanzelfsprekend is dat mensen die vanuit het buitenland naar Syrië reizen om zich bij IS aan te sluiten, trouw zweren aan de leider en aan het kalifaat. Verwacht wordt dat heel de bevolking van het kalifaat haar trouw uitdrukt, vaak doen leiders dat in naam van de gemeenschappen die ze vertegenwoordigen.

"En wat gebeurt als je toch geen trouw zweert?", wilde voorzitter Massart weten. "Dan ga je naar een andere groep", antwoordde Pierret. "Tientallen andere groepen willen je met open armen ontvangen." Hij benadrukte ook dat het weinig zin heeft om IS te vervoegen zonder trouw te zweren, zeker omdat de organisatie erg wantrouwig staat tegenover mensen die mogelijk deloyaal zijn. 

Vandenberghe vroeg ook nog of mensen die trouw zweren aan IS, automatisch hun thuisland en hun waarden moeten aanvallen. "IS ontkent de legitimiteit van andere landen, zeker van andere islamitische landen. Het trouw zweren gaat samen met het verwerpen van de oude regering, maar dat wil niet zeggen dat ze automatisch actief moeten strijden tegen hun land", bijvoorbeeld door aanslagen te plegen.

Tot slot nam de vader van slachtoffer Aline Bastin het woord. Hij vroeg om het concept 'sjirk' uit te leggen, het islamitische concept van het toekennen van goddelijke eigenschappen aan iets of iemand anders, omdat IS dat in zijn propaganda aanhaalt om zich te rechtvaardigen. De politicoloog antwoordde dat volgens IS niemand anders dan God kan worden vereerd, en plaatste dat concept tegenover ons idee van onze democratie, waarbij aan het volk een rol gegeven wordt die volgens IS enkel God zou toekomen.

De drie mannen kwamen in de afgelopen weken ook getuigen als slachtoffer. Alledrie gaven ze aan zich sinds de aanslagen te verdiepen in het onderzoek, en Vansteenkiste en Bastin specifiek in IS en het Syrische conflict.

Van de 113 aanslagen die terreurgroep IS pleegde buiten Syrië en Irak zijn er 108 uitgevoerd nadat de internationale coalitie was begonnen met bombarderen. Dat verklaarden een politicologe en criminologe donderdag op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016. Ze citeerden daarbij uit eigen onderzoek, maar moesten daarvan de beperkingen toegeven.

Criminologe Fabienne Brion (UCL) en politicologe Corinne Torrekens (ULB) werden gevraagd om te komen getuigen over het fenomeen van radicalisering. Torrekens stak van wal door op te merken dat campagnes van zelfmoordaanslagen steeds gelinkt zijn aan conflicten, territoriale claims of militaire interventies. Ze kunnen te maken hebben met religie, maar niet noodzakelijk. Waarna de onderzoekers eraan toevoegden dat er 113 aanslagen plaatsvonden buiten Syrië en Irak en dat 108 daarvan plaatsvonden nadat de internationale coalitie onder leiding van de VS was begonnen met bombardementen op IS. 

"Het helpt om de logica te begrijpen: ze wilden druk leggen op een democratisch land om hun troepen terug te trekken. Niet de democratie an sich werd geviseerd, maar het is wel zo dat aanslagen in een democratie mediatisering generen en zo uiteindelijk ook een politieke reactie. In een dictatuur zal dat alles niet gebeuren", klonk het. 

De onderzoekers benadrukten dat het belangrijk is om een onderscheid te maken tussen radicalisering en effectief een aanslag plegen. Ze legden ook uit dat radicalisering nog niet verklaart hoe zich een kleine groep vormt, zoals die achter de aanslagen van 22 maart 2016, die overgaat tot de actie. Voor zo'n groepje zijn vertrouwensbanden nodig, bijvoorbeeld tussen vrienden of familie, om uit te sluiten dat een infiltrant het project doet mislukken. 

Waarna de professoren, op basis van eigen onderzoek, schetsten dat ze radicalisering zien als een puzzel, een samenspel van verschillende factoren, die ze onderbrengen in vier 'bubbels'. Zo is er de bubbel van de ideologie, die van de persoonlijkheid, die van het levenstraject en die van de socialisatie. Zo verwezen ze naar het levenstraject van Oussama Atar, het vermoedelijke brein achter de aanslagen van 22 maart 2016, die tijdens zijn verblijf in de Abu Ghraib-gevangenis in Irak verder geradicaliseerd moet zijn vanwege de mensenrechtenschendingen die hij daar onderging. Ze legden vervolgens de link met de radicalisering van de broers-El Bakraoui, die Atar in de gevangenis in België ging bezoeken.

Na hun uiteenzetting kregen de onderzoekers verschillende vragen. Voorzitster Laurence Massart wou weten of het mogelijk was dat geradicaliseerden empathie toonden tegenover slachtoffers? "Dat kan, ze kunnen zich daarvan ter plaatse bewust worden, in Syrië, of hier", zei Brion die er evenwel aan toevoegde dat burgerslachtoffers die de internationale coalitie maakte omschreven zouden worden in wrede termen als 'collateral damage' en dat dit er geen goed aan doet om empathie op te wekken. 

Brion kreeg ook de vraag om te definiëren wat een 'terroristische aanslag' was. Ze antwoordde dat dit voor een 'zelfmoordaanslag' kon, omdat iemand zich daarbij enerzijds van het leven berooft en anderzijds een aanslag pleegt, maar dat de term 'terroristisch' complexer was. Voor haar gaat het om politiek geweld en wat voor de ene terrorisme is, is dat voor de andere niet. Ze argumenteerde dat "verzetstrijders in de Tweede Wereldoorlog terroristen waren voor de Duitsers". Waarna de criminologe er wel aan toevoegde dat het "vreselijke" aan terrorisme is dat er "via slachtoffers druk gezet" wordt. 

De onderzoekers moesten ook belangrijke vragen schuldig blijven. Zo is het niet mogelijk om via hun model te verklaren waarom iemand overgaat tot terrorisme, simpelweg omdat ze voor hun onderzoek niet hebben kunnen praten met daders, die doorgaans dood zijn. Ze waarschuwden ook dat ze zich baseerden op een "erg klein staal" van geradicaliseerde personen die ze interviewden en dat hun resultaten dus moeilijk te veralgemen zijn. Vanuit de jury klonken vervolgens nog meer vragen over de methodologie van de onderzoekers, die uitlegden dat ze niet meer dan een twintigtal personen geïnterviewd hebben in 2017-2018. Hun studie werd nog niet gepubliceerd, naar eigen zeggen om het risico op identificatie van hun respondenten te vermijden.